Kunnen katten kiezen

Michiel-Molenaar. My sweet lollypop

De wolf is terug. Er zijn filmpjes van en je ziet het ook aan de dode schapen. Boswachters verkeren in een staat van diepe ontroering, biologen likken hun vingers af en ook stadse lui zijn enthousiast, een enkele jonge moeder daargelaten. Onverwacht en eigenlijk onverklaarbaar blijkt het toch nog te zijn goedgekomen met de Nederlandse natuur.

Ook deze krant blijkt daarvan overtuigd. De komst van de wolf is goed nieuws, schreef  de krant in september in het commentaar. Waar de wolf verschijnt staat de natuur er kennelijk gunstig voor. Om er in één adem aan toe te voegen dat de wolf mooi het surplus aan hazen, reeën, herten en zwijnen kon opeten dat anders maar door de mens moest worden doodgemaakt. Dat de wolf het doet is gunstiger.

We leiden eruit af dat voor lang niet alle dieren geldt dat hun aanwezigheid de natuur verbetert. We leiden er ook uit af dat in journalistieke kring nog zwaar wordt geworsteld met de begrippen natuurlijk evenwicht, ecosysteem en de rol van het dier daarin. De wolf doet het goed omdat ze beschermd wordt en geleerd heeft mens en snelverkeer te vermijden. Mooier is het niet.

Een jaar geleden kwam de krant op dezelfde plaats ook al met een rare opmerking. ’t Ging over paardensport en dat daarbij mensen bovenop paarden gaan zitten en dat vaak gezegd wordt dat paarden daar zelf nooit voor zouden kiezen. Maar dat vond de krant bullshit. „Een paard kiest namelijk niks, het zou niet weten hoe. Dieren doen niet aan keuzes, ze reageren. Menige huiskat blijft uit zichzelf thuis.”

De strofe hangt al een jaar in het hoofd van de man die inderdaad een huiskat heeft die thuis blijft. Al die tijd kwelt hem de vraag: maakt mijn huiskat geen keuzes, kiest ze niet, kan ze niet kiezen? Kunnen dieren überhaupt niet kiezen maar alleen reageren? Hebben ze wel enig benul?

Keihard studieobject

De poes in kwestie is een poes die toevallig en tamelijk ongelukkig de naam Wolf kreeg, omdat niemand op het idee kwam de haar toegeschreven sekse te verifiëren. Na een stille periode waarin zij de dood van haar zus verwerkte maakt Wolf er nu op haar oude dag het beste van. Zij slaapt veel en als zij niet slaapt kijkt ze naar de meeuwen en laat zich masseren.

Wolf is te vriendelijk en vertrouwd om er een keihard studieobject van te maken, maar toch valt uit haar dagelijks doen en laten wel het een en ander af te leiden. Zo lijkt ze gevoelig voor ‘conditionering’. Hoort ze de sleutel in het voordeurslot dan komt ze subiet een kijkje nemen, hoort ze haar etensbak verschuiven dan snelt ze die kant op. Ziet ze de reismand waarin ze soms naar de dierenarts moet dan verstopt ze zich.

Ook vertoont ze ‘instincthandelingen’ zoals je die vroeger noemde – de term is wat in onbruik geraakt. Ze jaagt achter vliegen aan, flehmt naar passerende vogels en steekt haar kont omhoog als je het lage ruggedeelte streelt. Ze kan ook niet naar je toe komen lopen zonder op het laatst haar achterwerk naar je toe te draaien. Het is gedrag waarop de wil geen invloed heeft.

En Wolf maakt onderscheid. Soms gaat ze op stoel A liggen slapen, dan weer op stoel B. Ze kan op haar linker zij beginnen, maar ook op de rechter. De ene dag speelt ze met het Ajax-speeltje, de andere dag met de banaan. Ze kan vanaf het noorderkozijn naar de vogels gaan kijken maar ook in het kozijn op het zuiden gaan zitten. Je sluit niet uit dat het willekeur is.

Het is haar ten strengste verboden op de tafel te komen en ze doet dat ook zelden. Maar op zondag, als het hoogste gezag soms afwezig is, doet ze het wél, maar kort, heel kort. Erop en eraf. Te snel om de camera in te stellen.

Is dit nu kiezen of reageren? Het lijkt het meest op spel, op het verkennen van de grenzen, op uitdagen. Maar er is nooit triomf en de stramme landing is vaak pijnlijk.

Kunnen katten kiezen? Ja!

Kunnen dieren kiezen? De vraag is voorgelegd aan gedragsbiologen in Leiden, Wageningen en Utrecht: Hans Slabbekoorn, Lysanne Snijders en Saskia Arndt. En met het antwoord hadden ze geen moeite. Natúúrlijk kunnen dieren kiezen, ze doen niet anders. Ze kiezen hun partner en ze kiezen hun voedsel. Ze zoeken de stilte op als ze niet van drukte houden en de drukte als de stilte beklemt. Ze kiezen de plek waar het nest moet komen. Dieren hebben een geheugen, ze kunnen nadenken en afwegingen maken, ze hebben daar ook de geëigende hersendelen voor. Het is al heel lang geleden dat werd aangenomen dat ze slechts hun instinct volgden of primitief, vaak volgens Pavlov-reflexen, reageerden op externe stimuli.

Ook het zwart-wit onderscheid tussen aangeboren en aangeleerd gedrag is losgelaten. Bijna alle gedrag wordt zowel door de genen als door de omgeving beïnvloed. Gedragsbiologen zijn niet bang meer voor antropomorfe interpretaties (het toekennen van menselijke eigenschappen aan niet-menselijke wezens) , want weinig menselijks is het dier vreemd. We begrijpen: als het paard de kans kreeg zou het zeggen dat het liever niemand op zijn rug had.

Bron: NRC, 3-12-2020